به منظور بررسی و تحلیل جشنواره ملی عکس نیکوکاری، با افشین شاهرودی؛ عکاس، شاعر و منتقد هنری به گفتوگو نشستیم. شاهرودی در گروه‌های داوری بسیاری از نمایشگاه‌ها و مسابقات معتبر عکاسی ایران طی چند دهۀ گذشته حضوری فعال و مؤثر داشته است. همچنین مدتی در دانشگاه‌ها و مجامع فرهنگی به تدریس این رشته پرداخته و در نمایشگاه‌های گروهی و انفرادی متعددی در سطح ملی و بین‌المللی شرکت داشته است. در ادامه متن این گفتوگو را می‌خوانید:
– در ابتدا دربارۀ جشنوارۀ ملی عکس نیکوکاری دیدگاه خود را ارائه بدهید و بفرمایید که ورود عکاسان به این رویداد چه اهمیتی دارد؟
طی چند دهۀ گذشته مرتب شاهد برگزاری رویدادهای متعدد عکاسی در قالب جشنواره، مسابقه، سوگواره و نظایر آن در کشورمان بوده و هستیم. بسیاری از آن‌ها مناسبتی بوده‌اند و با بودجه‌های دولتی برگزار شده‌اند. اما جشنوارۀ ملی عکس نیکوکاری فارغ از دغدغه‌های مختلفی که می‌تواند وجود داشته باشد، یک هدف اخلاقی، انسانی و والا را دنبال می‌کند که این از نظر من ارزشمند است.
اگر این جشنواره بتواند شرایط و بستری فراهم کند که بکوشد مفهوم نیکوکاری و ابعاد والا و ارزشمند آن را به جامعه معرفی و تبلیغ کند، کار ارزنده‌ای انجام داده است. برای من جشنوارۀ ملی عکس نیکوکاری از این جهت قابل احترام است که برخلاف بسیاری از رویدادهای مشابه، فارغ از نگاه‌ها و اهدافی که می‌تواند وجود داشته باشد، به دنبال یک اندیشۀ انسانی است.
– عکس چه ویژگی‌های متمایزی نسبت به سایر هنرها دارد؟
اصولاً همۀ هنرها یک هدف مشترک دارند و آن پالایش جان و جهان انسان است. طبق یک تعریف بسیار قدیمی، هنر بیان خویشتن انسان است. عکاسی نیز در قالب همین تعریف جای می‌گیرد. تنها تفاوت عکاسی با بقیۀ هنرها در تکنیک‌های ویژۀ این کار است. اگر در نقاشی با قلم‌مو، بوم و رنگ سر و کار داریم، در عکاسی با نور، صفحۀ حساس به نور و دوربین سر و کار داریم. همچنین در موسیقی با صدا و ساز و در ادبیات با کلمه مواجه هستیم. در سایر هنرها نیز با ابزار و تکنیک‌های خاص خودشان روبه‌رو می‌شویم. ولی هدف همۀ آن‌ها یکی است و آن بیان آمال، آرزوها و درونیات انسانی است.
عکاسی طبق تعریفی قدیمی، یعنی فتوگرافی. فوتو یعنی نور و گرافی یعنی ترسیم و «ی» آخر نیز «ی» نسبت است. با این توضیح، عکاسی یعنی چیزی که با نور ترسیم می‌شود، نه با رنگ و بوم، صدا و حرکت. نکتۀ دیگر اینکه همۀ هنرها یک هدف دارند؛ از جهت فردی پالایش روح و از جهت اجتماعی دربردارندۀ یک پیام انسانی و والا هستند. پس هدف همۀ هنرها یکی است، ولی تکنیک‌ها و ابزار آن‌ها متفاوت است.
– استفاده از قالب هنری عکس تا چه اندازه می‌تواند در فرهنگسازی مضامین اخلاقی از جمله نیکوکاری در جامعه اثرگذار باشد؟
عکس و عکاسی به فاصلۀ کوتاهی از ابتدای پیدایش خود، در جهت ایفای نقش اجتماعی قدم برداشت. «راجر فنتون» اولین عکس‌های جنگ را گرفت و سپس عکس‌های «متیو بریدی» از جنگ داخلی آمریکا به ثبت رسید که هرکدام از این‌ها اثرات خود را داشتند. همچنین عکس‌های «لوئیس هاین» نیز در قالب پروژه‌ای با عنوان «نقش شرایط اجتماعی در ارتکاب جرم» منجر به تصویب اولین قانون کار کودکان شد. افزون بر این‌ها، بسیاری از نمونه‌های تاریخی وجود دارند که بر نقش اجتماعی عکس و عکاسی صحه می‌گذارند.
عکاسی به دلیل اینکه می‌تواند واقعیت‌ها را به نمایش بگذارد، تأثیر اجتماعی مهمی ایجاد می‌کند. یکی از دلایلی که عکاسی مستند اجتماعی همواره مورد حساسیت دولت‌ها به خصوص در کشورهای جهان سوم قرار می‌گیرد این است که عکس می‌تواند واقعیت‌های اجتماعی را همانطور که هست نشان دهد. عکس می‌تواند با نشان دادن نارسایی‌ها و کمبودها، دولتمردان را متوجه مشکلات اجتماع کند و شرایط را برای برطرف کردن آن‌ها فراهم آورد. دولت‌ها معمولاً به چنین مسائلی حساسیت دارند و مایل نیستند چنین مشکلاتی در معرض دید عموم قرار گیرد. به همین دلیل عکاسی مستند اجتماعی در چنین جوامعی با محدودیت و ممنوعیت‌های مختلفی روبه‌رو است.
عکاسی در ذات و نفس خود این قابلیت را دارد که پیام‌رسان مسائل اجتماعی باشد. نیکوکاری نیز یکی از موضوعاتی است که ترویج آن می‌تواند شرایطی را فراهم کند که بار سنگین دولت‌ها، سبک‌تر شود. به بیان دیگر، ترویج این موضوع می‌تواند شرایطی را فراهم آورد که مردم به طور خودجوش در جهت کارهای نیک نقش اجتماعی بیشتری ایفا کنند. بنابراین و با توجه به سابقۀ تاریخی عکاسی در ایجاد تأثیرات اجتماعی، می‌تواند برای نیکوکاری و تشویق و ترغیب مردم به چنین اموری فرهنگسازی کند.
خوشبختانه جشنوارۀ عکس نیکوکاری صرف‌نظر از اینکه عنوان جشنواره را برای آن مناسب نمی‌دانم، اما از ابتدا مسیر خوبی را طی کرده است. تبلیغات خوبی داشته و به خوبی خود را معرفی کرده است. امیدوارم به درستی و شایستگی در ادامه نیز به گونه‌ای پیش برود که به آنچه در معرفی و تبلیغات خود عنوان کرده است، جامۀ عمل بپوشاند.
– برای پُربار برگزار شدن اینگونه جشنواره‌ها چه اقداماتی باید صورت گیرد؟
یکی از آسیب‌های جشنواره‌ها و اصولاً رویدادهای جمعی عکاسی در ایران، همواره و عمدتاً مقطعی و مناسبتی بودن آن‌ها و وابستگی به بودجه و امکانات مالی دولتی بوده است. تغییر مناسبت‌ها و جابه‌جایی مدیران همواره شرایط را برهم زده و این جشنواره‌ها را به ورطۀ تعطیلی کشانده است. تنها راه موفقیت یک رویداد جمعی عکاسی، تداوم و استمرار آن است.
اگر قرار باشد استمرار نباشد، جشنوارۀ عکس نیکوکاری هم مثل رویدادهایی که خوش آغاز کردند و در ابتدای کار خوش‌درخشیدند، به دلیل عدم حمایت و همراهی و بی‌بهره ماندن از امکانات مالی که پایه‌های آن را مستحکم می‌کند، به ورطۀ تعطیلی کشیده می‌شود. تنها چیزی که می‌تواند به موفقیت این رویداد کمک کند، استمرار آن و ایجاد شرایطی است که بتواند بنیان مالی مستقل از امکانات دولتی برای خود فراهم آورد.
– شرط تداوم جشنوارۀ ملی عکس نیکوکاری به عنوان یک جشنوارۀ نوپا چیست؟
در پاسخ به این پرسش می‌توانم به مسؤلان این رویداد بگویم که کار خود را فارغ از مسائل سیاسی، مناسبتی و مواردی از این دست پیش ببرند. مدیریت سالم و هدفمند برای این کار لازم است که بتواند در جهت اهداف رویداد، برنامه‌ریزی کند. باید دبیرخانۀ دائمی تأسیس شود تا تلاش کند که اعتماد جامعۀ عکاسی را به عنوان یک رویداد مستقل و سالم جلب کند.
اگر اعتماد جامعۀ عکاسی و بهره‌مندی از بنیۀ مالی مستقل و مدیریت قوی پشت این کار نباشد، دیر یا زود و چه‌بسا پس از برگزاری همین دوره یا پس از دو – سه دوره، به ورطۀ تعطیلی کشیده خواهد شد. متأسفانه تاکنون رویدادی که به طور مستمر در کشورمان برگزار شود نداشته‌ایم. امیدوارم این سابقۀ ناخوش در مورد جشنوارۀ عکس نیکوکاری تکرار نشود.
گفتوگو از مریم داوری
